মুদ্ৰা আৰু বেংক ব্যৱস্থা Class 12 Economics Chapter 3 Solutions

Class 12 Economics Question Answer ৰ প্ৰশ্নোত্তৰ, নোট বা সহায়িকা বিচাৰি আছে। হয়, চিন্তাৰ কোনো কাৰণ নাই। আমাৰ এই লিখনিত Economics বিষয়ৰ পাঠভিত্তিক মুদ্ৰা আৰু বেংক ব্যৱস্থা Class 12 Economics Chapter 3 Solutions ৰ প্ৰশ্নসমূহৰ সমাধানৰ লগতে সম্ভাব্য অতিৰিক্ত প্ৰশ্নৰো সমাধান দিয়া হৈছে।

মুদ্ৰা আৰু বেংক ব্যৱস্থা Class 12 Economics Chapter 3 Solutions

তৃতীয় অধ্যায়

মুদ্ৰা আৰু বেংক ব্যৱস্থা

ক. অতি চমু উত্তৰৰ প্ৰশ্ন: (প্রত্যেকটোৰ মূল্যাংক- ১)

১। মুদ্রাৰ প্ৰচলন বেগ কি? H. S. ’15

উত্তৰ এক একক মুদ্রাই এক নির্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত সম্পন্ন কৰা লেনদেনৰ সংখ্যাই হ’ল ‘মুদ্রাব প্রচলন বেগ’।

২। ‘অভাৱৰ দুবাৰ মিল’ বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰ : বিনিময় প্রথাত লেনদেন হোৱা দুয়োপক্ষৰ অভাৱৰ সঙ্গতি থকাটোকে ‘অভাৱৰ দুবাৰ মিল’ বুলি কোৱা হয়।

৩। আদেশী মুদ্রা কি?

উত্তৰ কোৱা হয়। চৰকাৰে আদেশৰ জৰিয়তে বিনিময়ৰ মাধ্যম হিচাপে পৰিণত কৰা মুদ্রাক ‘আদেশী মুদ্রা’ বুলি

৪। মুদ্রাৰ যোগান বুলিলে কি বুজায়?

উত্তৰ: কোনো এক বিশেষ সময়ত জনসাধাৰণৰ হাতত থকা সকলো প্ৰকাৰৰ মুদ্রাক একেলগে ‘মুদ্রাৰ যোগান’ বুলি কোৱা হয়।

৫। কাৰেন্সী জমা অনুপাত কি?

উত্তৰ কাৰেপী জমা অনুপাত হ’ল কাৰেপীৰ ৰূপত জনসাধাৰণৰ হাতত থকা মুদ্রা আৰু বেংকত থকা জনসাধাৰণৰ জমা অনুপাত।

৬। সংৰক্ষিত জমা অনুপাত কি?

উত্তৰ সংৰক্ষিত জমা অনুপাত হ’ল বাণিজ্যিক বেংকে ইয়াৰ মুঠ জমাৰ সংৰক্ষিত ৰূপত ৰখা অনুপাত।

৭। বজাৰ সুদৰ হাৰ আৰু ঋণপত্ৰৰ দামৰ মাজত সম্পর্ক কি?

উত্তৰ : বজাৰ সুদব হাৰ আৰু ঋণপত্ৰৰ দামৰ মাজত বিপৰীতমুখী সম্পর্ক আছে।

৮। সংৰক্ষিত আমানত অনুপাতৰ অৰ্থ কি?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকসমূহে সর্বমুঠ আমানতৰ যিটো অংশ ঋণ প্রদান কৰাৰ পৰিৱৰ্তে জমা ৰাখিব লাগে তাকে ‘সংৰক্ষিত আমানত অনুপাত’ বুলি কোৱা হয়।

৯। মুদ্রা আমানত অনুপাতৰ অৰ্থ কি?

উত্তৰ জনসাধাৰণৰ হাতত থকা মুদ্রা আৰু জনসাধাৰণে বেংকত জমা থোৱা আমানতৰ অনুপাতকেই ‘মুদ্রা আমানত অনুপাত’ বুলি কোৱা হয়।

১০। বিস্তৃত মুদ্রা বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰ: কাগজী নোট, কম মূল্যৰ পইচা, চাহিদা আমানত আৰু ব্যৱসায়িক বেংকৰ স্থিৰ আমানত বা কাল আমানতৰ সমষ্টিকেই ‘বিস্তৃত মুদ্রা’ বুলি কোৱা হয়।

১১। সংকীর্ণ মুদ্রা বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰ: কাগজী নোট, কম মূল্যৰ পইচা, চাহিদা আমানত আৰু ব্যৱসায়িক বেংকত থোৱা সঞ্চয় আদিৰ সমষ্টিকেই ‘সংকীর্ণ মুদ্রা’ বুলি কোৱা হয়।

১২। SLR ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপটো লিখা।

উত্তৰ: Statutory Liquidity Ratio.

১৩। CRR ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপটো লিখা।

উত্তৰ: Cash Reserve Ratio.

১৪। সীমিত বিহিত মুদ্রা কি?

উত্তৰ যি বিহিত মুদ্রাৰ যোগেদি সীমিত মূল্যৰ বিনিময়হে সম্পাদন কৰিব পাৰি, তাক ‘সীমিত বিহিত মুদ্রা’ বুলি কোৱা হয়।

১৫। অসীম বিহিত মুদ্রা কাক বোলে?

উত্তৰ যি মুদ্রাৰ সহায়ত যিকোনো মূল্যৰ বিনিময় সম্পাদন কৰিব পাৰি তাক ‘অসীম বিহিত মুদ্রা’ বোলে।

১৬। বিহিত মুদ্রা কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?

উত্তৰ: বিহিত মুদ্রা দুই প্রকাৰৰ। যেনে অসীম বিহিত মুদ্রা আৰু সসীম বিহিত মুদ্রা।

১৭। হিচাপ নিকাচৰ মুদ্রা কি?

উত্তৰ যি মুদ্রাৰ সহায়ত হিচাপ-নিকাচ চলোৱা হয় তাকে ‘হিচাপ নিকাচৰ মুদ্রা’ বোলে।

১৮। ভাৰতৰ কেন্দ্রীয় বেংকৰ নাম কি?

উত্তৰ ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংক।

১৯। তাবল্য ফান্দ কি?

উত্তৰ: অতি নিম্ন সুদৰ হাৰত মুদ্রাৰ চিন্তাপ্রসূত অভিপ্রায় অসীম হ’লে মুদ্রাৰ চাহিদা বেখাডাল আনুভূমিক হৈ পৰে। বেখাডালৰ এই আনুভূমিক অংশটোকে ‘তাবল্য ফান্দ’ বুলি কোৱা হয়।

২০। বজাৰ সুদৰ হাৰৰ অৰ্থ কি?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকে যি সুদৰ হাৰত ব্যক্তি আৰু ব্যবসায়িক প্রতিষ্ঠানক ঋণ প্রদান কৰে, সেই সুদৰ হাৰকেই ‘বজাৰ সুদৰ হাৰ’ বোলে।

২১। বর্তমান ভাৰতত কেইটা ৰাষ্ট্ৰীয়কৃত বেংক আছে?

উত্তৰ: ১৯ টা।

২২। ১৯৬৯ চনৰ ১৪ জুলাইত কেইটা বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰা হয়?

উত্তৰঃ ১৪ টা।

২৩। কেন্দ্রীয় বেংক কি?

উত্তৰ: এখন দেশৰ মুদ্রা আৰু বেংক ব্যবস্থাৰ শীৰ্ষতম বিত্তীয় প্রতিষ্ঠনটোক ‘কেন্দ্রীয় বেংক’ বুলি কোৱা হয়।

২৪। বেংক হাৰ বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰ: যি সুদৰ হাৰত কেন্দ্রীয় বেংকে বাণিজ্যিক বেংকক ঋণ প্রদান কৰে তাকে ‘বেংক হাৰ’ বুলি কোরা হয়।

২৫। স্থায়ী জমা হিচাপ কি?

উত্তৰ: যি জমা হিচাপত বেংকত এটা নির্দিষ্ট সময়লৈ ধন জমা বখা হয়, সেই হিচাপকে ‘স্থায়ী জমা হিচাপ’ বুলি কোৱা হয়।

২৬। বাণিজ্যিক বেংকৰ সংজ্ঞা দিয়া।

উত্তৰ: যি প্রতিষ্ঠানে জনসাধাৰণৰ টকা জমা ৰাখে আৰু প্রয়োজন সাপেক্ষে টকা ধাবে দিয়ে তেনে প্রতিষ্ঠানক ‘বাণিজ্যিক বেংক’ বুলি কোৱা হয়।

২৭। নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত মানে কি?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকসমূহে মুঠ আমানতৰ যিটো অংশ কেন্দ্রীয় বেংকত জমা থব লাগে, তাকে ‘নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত’ বুলি কোৱা হয়।

২৮। বিধিবদ্ধ তাবল্য অনুপাত কি?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকসমূহে সর্বমুঠ চাহিদা আৰু কাল আমানতৰ যিটো অংশ নগদ সদৃশ পবিসম্পদ ৰূপত জমা ৰাখিব লাগে সেই অনুপাতটোকেই ‘বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত’ বুলি কোৱা হয়।

উত্তৰ: T ৰ অৰ্থ হ’ল এক নির্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত হোৱা মুঠ লেনদেনৰ মূল্য।

৩০। এজন মানুহে মাহিলি ৭০০ টকা উপার্জন কৰে। তেওঁৰ গড় নগদ জমা কি?

উত্তৰ: মানুহজনৰ মাহিলি আয় = ৭০০ টকা।

গড় নগদ জমা হ’ল = (৭০০ + ০ টকা) + ২ = ৩৫০ টকা।

৩১। বাণিজ্যিক বেংকে কেনেদৰে কোনো ব্যক্তিৰ ঋণ লাভ কৰাৰ যোগ্যতা নিরূপন কৰে?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকে কোনো ব্যক্তিৰ ঋণ লাভ কৰাৰ যোগ্যতা তেওঁৰ চলিত সম্পত্তি বা তেওঁ প্রদান কৰা আনুসঙ্গিক পত্র যেনে ঋণ পৰিশোধৰ বাবে দিয়া বন্ধকী পত্ৰৰ দ্বাৰা নিৰূপণ কৰে।

৩২। বাণিজ্যিক বেংকৰ ধাৰ কৰা হাৰ কি?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকে আমানতকাৰীক যি সুদৰ হাৰ দিয়ে, তাক ‘বাণিজ্যিক ধাৰ কৰা হাৰ’ বোলে।

৩৩। ভাৰতীয় ৰিজার্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ পৰা সংৰক্ষিত পুঁজি বখাটো প্রয়োজনীয় কিয়?

উত্তৰ: ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ সংৰক্ষিত আমানত অনুপাত সুচলভাবে আগবঢ়াই নিবলৈ সেই বেংকসমূহৰ পৰা সংৰক্ষিত পুঁজি বখাটো প্রয়োজনীয়।

৩৪। বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ বাবে বিজার্ভ বেংকত সংৰক্ষিত পুঁজি বখাটো ব্যয়বহুল কিয়?

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ বাবে বিজার্ভ বেংকত সংৰক্ষিত পুঁজি ৰখাটো ব্যয়বহুল কাৰণ বেংকসমূহে সেই পৰিমাণৰ মুদ্রা সুদ অর্জন কৰা বিনিয়োগমূলক অআঁচনিৰ বাবে ধাৰলৈ দিব পাৰে।

৩৫। কাগজী মুদ্রা প্রচলন কৰা ভাৰত বৰ্ষৰ মুদ্রা কর্তৃপক্ষৰ নাম কি?

উত্তৰ: ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংক।

৩৬। আধুনিক অর্থ ব্যৱস্থাত মানুহে দুটা উদ্দেশ্যত নগদ ধন হাতত জমা ৰাখে। তাৰে এটা হ’ল লেনদেনৰ অভিপ্রায় আৰু আনটো কি?

উত্তৰ: কল্পনাপ্রসূত অভিপ্রায়।

৩৭। প্ৰসাৰণ ক্ষমতা সম্পন্ন মুদ্রা কি?

উত্তৰ: দেশৰ মুদ্রা কর্তৃপক্ষৰ সৰ্বমুঠ আর্থিক দায় মুদ্রাৰ ভিত্তি হিচাপে বা সম্প্ৰসাৰণ ক্ষমতা সম্পন্ন মুদ্রা হিচাপে বিবেচিত হয়।

৩৮। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ

মুদ্রাৰ কল্পনাপ্রসূত চাহিদা বজাৰ সুদৰ হাৰৰ সৈতে —– সম্পর্ক আছে। H. S. ’15

উত্তৰ বিপৰীতমুখী।

৩৯। কোনো ব্যক্তিৰ মুদ্রাৰ লেনদেনৰ প্রতি গড় লেনদেনত চাহিদা কি?

উত্তৰ: কোনো ব্যক্তিৰ মুদ্রাৰ গড় লেনদেন চাহিদা হ’ল তেওঁৰ মাহিলি লেনদেনৰ আধা।

খ. চমু উত্তৰৰ প্ৰশ্ন: (প্রত্যেকটোৰ মূল্যাংক ২)

১। মুদ্রাস্ফীতি কি?

উত্তৰ: মুদ্রাস্ফীতি হ’ল দ্রব্য-সামগ্ৰীৰ সাধাৰণ মূল্যস্তৰ বৃদ্ধি পোৱা আৰু মুদ্রাৰ মূল্য হ্রাস পোৱা অবস্থা। মুদ্রাৰ যোগান বৃদ্ধি, ঘাটি বিত্তীয় ব্যবস্থা, কলা মুদ্রাৰ প্রচলন, জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিৰ ফলত হোবা সামগ্ৰীৰ চাহিদা বৃদ্ধি, বর্ধিত বিনিয়োগ, চৰকাৰৰ ব্যয় বৃদ্ধি আদি কাৰণৰ বাবে মুদ্রাস্ফীতি হয়।

২। সময় জমা (আমানত) আৰু চাহিদা জমা (আমানত)ৰ মাজত পার্থক্য কি? H. S. ’18

উত্তৰ: সময় জমা আৰু চাহিদা জমাৰ মাজত পার্থক্য হ’ল:

সময় জমাৰ স্থায়ী, ম্যাদী বা নির্দিষ্ট এটা সময় থাকে। কিন্তু চাহিদা জমাৰ ক্ষেত্রত কোনো সীমাবদ্ধতা নাথাকে।

সময় জমাত জমাকাৰীয়ে নিজৰ প্রয়োজন অনুসৰি টকা উলিয়াব নোৱাৰে। কিন্তু চাহিদা জমাত জমাকাৰীয়ে নিজৰ ইচ্ছা অনুযায়ী টকা উলিয়াব পাবে।

সময় জমাত চেক ব্যৱহাৰ কৰা নহয়। কিন্তু চাহিদা জমাত চেক ব্যৱহাৰ কৰাৰ সুবিধা আছে।

৩। RBI এক হাতিয়াৰ হিচাপে বেংক হাৰৰ তাৎপর্য কি?

উত্তৰ: ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংক হ’ল সকলোবোৰ বেংকৰ মুখ্য বেংক। ইয়াৰ দ্বাৰা সকলো বাণিজ্যিক বেংকসমূহে ধন সুদত লৈ ব্যৱসায় কৰে। ৰিজার্ভ বেংকে সুদৰ হাৰ নিৰ্দ্ধাৰণ কৰে আৰু ইয়ে সুদৰ হাৰৰ পৰিবৰ্তনো কৰিব পাৰে। সুদৰ হাৰৰ পৰিৱৰ্তন হ’লে সকলো বেংককে সেই হাৰতে লেনদেন কৰিব লাগে। যেতিয়া বিজার্ভ বেংকৰ হাৰ নিম্ন বা উচ্চ হয়, তেতিয়া বেংকসমূহক কম বা বেছি পৰিমাণে ঋণ ৰাখিবলৈ প্ৰেৰণা যোগায়। কাৰণ এই ক্ষেত্ৰত বিজার্ভ বেংকৰ পৰা ঋণ লোৱাটো আগতকৈ কম বা বেছি ব্যয়বহুল হ’ব। সেয়ে বাণিজ্যিক বেংকসমূহক বিজার্ভ বেংকে সৰহ বা কমকৈ ঋণ দিবলৈ ইচ্ছা কৰে। এনেদৰে সুদব হাব অর্থাৎ বেংক হাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সকলো বেংকে লেনদেন কৰে।

৪। বিনিময় প্রথাৰ ত্রুটি উল্লেখ কৰা।

উত্তৰ: বিনিময় প্রথাৰ ত্রুটি হ’ল:

(ক) অভাৱৰ সামঞ্জস্য নাথাকিলে বিনিময় কার্যকৰী নহয়।

(খ) অবিভাজনীয় সামগ্রীৰ ক্ষেত্ৰত বিনিময় প্রথা সফল নহয়।

(গ) বিনিময় প্রথাত দ্রব্য-সামগ্রীৰ উপযুক্ত মূল্য নির্ধাৰণত অসুবিধাৰ সৃষ্টি হয়।

(ঘ) স্থগিত লেনদেন নিষ্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত বিনিময় প্রথা সুচল নহয়।

৫। সংৰক্ষণ জমা অনুপাতৰ ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা।

উত্তৰ: বেংকত জমা ৰখা জনসাধাৰণৰ আমানতৰ এটা অংশ বেংকে বিনিয়োগত ব্যৱহাৰ কৰি বাকী অংশ জমা ৰাখে। এনেদৰে ৰখা মুদ্রাত বেংকসমূহত থকা নগদ জমা মুদ্রা আৰু ভাৰতীয় ৰিজার্ভ বেংকত থকা বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ আমানতসমূহ নিহিত হৈ থাকে। বাণিজ্যিক বেংকসমূহে সংৰক্ষণত ৰখা মুঠ আমানতৰ সমানুপাতকে ‘সংৰক্ষিত আমানত অনুপাত’ বুলি কোৱা হয়। এনেদৰে বেংকসমূহে সংৰক্ষিত মুদ্রা আমানতকাৰীৰ মুদ্রাৰ চাহিদা পুৰাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে।

৬। জমা মুদ্রা অনুপাত কি? উৎসৱৰ সময়ত ই কিয় বৃদ্ধি পায়?

উত্তৰ: মুদ্রা জমা অনুপাত হ’ল জনসাধাৰণৰ হাতত নগদ ৰূপত ৰখা মুদ্রাৰ পৰিমাণ আৰু বেংক আমানতত ৰখা মুদ্রাৰ পৰিমাণৰ অনুপাত।
উৎসৱৰ সময়ত জনসাধাৰণে অতিৰিক্ত খৰচ পুৰণ কৰিবৰ বাবে আমানতবোৰ নগদ মুদ্রালৈ ৰূপান্তৰ কৰা হয়। সেয়েহে প্রচলিত মুদ্রাৰ আমানতৰ অনুপাত উৎসবৰ সময়ত বৃদ্ধি পায়।

৭। কেন্দ্রীয় বেংকৰ দুটা কাৰ্য উল্লেখ কৰা।

উত্তৰ: কেন্দ্রীয় বেংকৰ দুটা কাৰ্য হ’ল-

(ব) কেন্দ্রীয় বেংকে কাগজী মুদ্রাৰ যোগান ধৰে অর্থাৎ ই নোট ছপা কৰে।

(চ) কেন্দ্রীয় বেংকে চৰকাৰৰ বেংক হিচাপে আন আন বেংকৰ মুৰব্বী বেংক হিচাপে কার্য কৰে।

৮। বাণিজ্যিক বেংকৰ দুটা কাৰ্য উল্লেখ কৰা।

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকৰ দুটা কার্য হ’ল-

(১) বাণিজ্যিক বেংকে সঞ্চয় সংগ্ৰহ কৰে আৰু ঋণৰ যোগান ধৰে।

(২) ই ঋণমুদ্রা বা আমানত মুদ্রাব সৃষ্টি কৰে।

৯। ভাৰতবৰ্ষত বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ তিনিটা উদ্দেশ্য লিখা।

উত্তৰ: ভাৰতবৰ্ষত বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ তিনিটা উদ্দেশ্য হ’ল-

(১) সন্তীয়া কৃষি ঋণৰ যোগান ধৰা।

(২) বেংকসমূহৰ ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্ব আৰু একচেতীয়া নিয়ন্ত্ৰণৰ বিলোপ সাধন কৰা।

(৩) গাওঁ আৰু পিছপৰা অঞ্চলত দ্রুত গতিত শাখা সম্প্ৰসাৰণ কৰাৰ লগতে সঞ্চয় সংগ্রহ কৰা।

৯। বৈদেশিক মুদ্রাৰ যোগানৰ দুটা উৎস উল্লেখ কৰা। H. S. ’19

উত্তৰ: বৈদেশিক মুদ্রাৰ যোগানৰ দুটা উৎস হ’ল-

(ক) দেশৰ ৰপ্তানিৰ বৃদ্ধি কৰা।

(খ) নিজ দেশৰ উপৰিও বিদেশত মূলধন বিনিয়োগ কৰা।

১০। পৰিৱৰ্তনশীল বিনিময় হাৰৰ অৰ্থ লিখা। H. S. ’18

উত্তৰ: যি আর্থিক ব্যৱস্থাত মুদ্রাৰ বিনিময় হাব, কেন্দ্রীয় বেংকৰ হস্তক্ষেপ নোহোৱাকৈ মুদ্রা বিনিময় বজাৰত মুদ্রাৰ বজাৰ চাহিদা আৰু যোগানৰ শক্তিবোৰৰৰ দ্বাৰা নিৰ্ণয় কৰা হয়, সেই ব্যবস্থাকে পৰিৱৰ্তনশীল (নমনীয় বা ভাসমান) বিনিময় হাৰ বুলি কোৱা হয়।

গ. মজলীয়া উত্তৰৰ প্ৰশ্ন: (প্রত্যেকটোৰ মূল্যাংক- ৪)

২। ‘অভাৱৰ পাৰস্পৰিক সংগতিহীনতা’ বুলিলে কি বুজা?

উত্তৰ: এজন ব্যক্তিৰ অভাব আন এজন ব্যক্তিৰ অভাৱৰ সৈতে সংগতি নথকাটোৱেই ‘অভাবৰ পাৰস্পৰিক সংগতিহীনতা’ বুলি কোৱা হয়। অর্থাৎ বিনিময় প্রথা কার্যকৰী হোৱাৰ বাবে দুজন ব্যক্তিৰ অভাৱ পৰস্পৰৰ পৰিপূৰক হ’ব লাগে। উদাহৰণ স্বৰূপে এজন ব্যক্তিয়ে কাপোৰৰ সলনি চাউল বিচাৰে আৰু আন এজন ব্যক্তিয়ে চাউলৰ সলনি কাপোৰ বিচাৰিলে অভাৱৰ পৰস্পৰ সংগতি থকা বুলি কোৱা হয়। কিন্তু কাপোৰৰ গৰাকীয়ে যদি কাপোৰৰ পৰিবৰ্তে চাউল নিবিচাৰি সৰিয়হৰ তেল বিচাৰে, তেতিয়া তাক ‘অভাৱৰ পাৰস্পৰিক সংগতিহীনতা’ বুলি কোৱা হয়। বিনিময় প্রথাত অভাৱৰ এই পাৰস্পৰিক সংগতিহীনতা লক্ষ্যণীয় বিষয়।

৩। মুদ্রাৰ তিনিটা কুফল লিখা।

উত্তৰ: মুদ্রাৰ তিনিটা কুফল হৈছে:

(১) মুদ্রাৰ অনুপযুক্ত ব্যৱহাৰৰ ফলত অর্থনীতিত মুদ্রাস্ফীতি বা মুদ্রা সংকোচনৰ দৰে অৱস্থাৰ সৃষ্টি হয়। মুদ্রাস্ফীতিৰ সময়ত ক্রেতা লোকচানৰ সন্মুখীন হয় আৰু মুদ্রা সংকোচনৰ সময়ত বিক্রেতা লোকচানৰ সম্মুখীন হয়।

(২) মুদ্রাৰ জৰিয়তে আয় বণ্টন ব্যৱস্থাত বৈষম্য হয়। ফলত সমাজত ধনী আৰু দুখীয়াৰ মাজত পার্থক্যই দেখা দিয়ে।

(৩) বহুতো মানুহৰ মুদ্রাৰ প্রতি লোভ থকা দেখা যায়। ফলত লোভৰ বশৱৰ্তী হৈ কিছুমান লোকে সমাজত অপৰাধ সংগটিত কৰে আৰু এনেদৰে সমাজৰ নৈতিক মূল্যবোধৰ অবক্ষয় হয়।

৪। অন্তিমমূহুৰ্তৰ ঋণদাতা হিচাপে ভাৰতীয় ৰিজার্ভ বেংকৰ ভূমিকা ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰ: ভাৰতীয় মুদ্রা ব্যবস্থাত বিজার্ভ বেংক বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ জামিনদাৰ বা প্রতিভূ স্বৰূপ। যেতিয়া বাণিজ্যিক বেংকৰ পৰা ঋণ প্রদানৰ মাধ্যমত আমানত ওলাই যায় আৰু বেংকটোৰ তাৰল্যৰ অৱস্থাৰ অবনতি ঘটে তেতিয়া ৰিজার্ভ বেংকে সেই বেংকটোলৈ ঋণ আগবঢ়ায়। এনেদৰে বেংকৰ আমানতকাৰীসকলে বেংকৰ পৰা সঞ্চয় উলিয়াই অনাটো নিশ্চিত হৈ পৰে। গতিকে বিজার্ভ বেংক বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ ত্রাণকর্তাস্বরূপ।

ঘ. ৰচনাধৰ্মী উত্তৰৰ প্ৰশ্ন: (প্ৰত্যেকটোৰ মূল্যাংক- ৬)

১। মুদ্রাৰ কার্যাবলী বর্ণনা কৰা। H. S. ’18, 19

নাইবা

মুদ্রাই কিদৰে বিনিময় প্রথাৰ অসুবিধাসমূহ আঁতৰ কৰে? H. S. ’18

উত্তৰ: মুদ্রাৰ প্রধান কার্যাবলী তলত আলোচনা কৰা হ’ল

(১) বিনিময়ৰ মাধ্যম: মুদ্রাক সকলো সামগ্রী বা সেৱা কাৰ্যৰ বিনিময়ৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। মুদ্রাৰ যোগেদি বজাৰত ক্রেতা আৰু বিক্রেতাই বস্তুৰ বিনিময় সম্পন্ন কৰে। ক্রেতা এজনে এক নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ মুদ্রা প্রদান কৰি এক নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ দ্রব্য সংগ্ৰহ কৰে।

(২) মূল্যৰ মাপকাঠি: মুদ্রাই মূল্যৰ মাপকাঠি হিচাপে কার্য কৰে। মুদ্রাৰ মাধ্যমেৰে সকলো সামগ্রী আৰু সেৱা কাৰ্যৰ মূল্য নিৰূপণ কৰা হয়। কোনো এটা বস্তু ক্ৰয় কৰাৰ বাবে যি পৰিমাণৰ মুদ্রা প্রদান কৰিব লাগে তাকে বস্তুটোৰ দাম বুলি কোৱা হয়।

(৩) মূল্যৰ ভাণ্ডাৰ: মানুহে উপাৰ্জনৰ এটা অংশ সঞ্চয় কৰি ৰাখিব বিচাৰে। মুদ্রাৰ যোগেদি এই সঞ্চয় কার্য সম্পাদন কৰা হয়। ইয়াৰ কাৰণ মুদ্রাব স্থায়ীত্ব গুণ অধিক আৰু মুদ্রাক সঞ্চয় কৰি ৰখা সহজ হয়। অন্যান্য সামগ্রীৰ দৰে মুদ্রা সহজে নষ্ট নহয়। সঞ্চয়ৰ জৰিয়তে মুদ্রাক সামগ্রীলৈ ৰূপান্তৰ কৰিব পাৰি।

(৪) স্থগিত দেনা-পাওনাৰ মানদণ্ড: মুদ্রাই ঋণ গ্রহণ, ঋণ প্রদান আদি সকলো লেন-দেনৰ মাধ্যম হিচাপে কার্য কৰে।
এইদবে মুদ্রাই বিনিময় প্রথাৰ অসুবিধাসমূহ আঁতৰ কৰে।

২। আধুনিক অর্থ ব্যবস্থাত মুদ্রাৰ গুৰুত্ব আলোচনা কৰা।

উত্তৰ: আধুনিক অর্থ ব্যবস্থাত মুদ্রাৰ যথেষ্ট গুৰুত্ব আছে, যেনে-

(১) অর্থনৈতিক লক্ষ্য নির্ধাৰণ: মুদ্রাই অর্থনৈতিক লক্ষ্য নির্ধাৰণত বিশেষ ভূমিকা গ্রহণ কৰে। এখন দেশে কি উৎপাদন কৰিব, কেনেকৈ উৎপাদন কৰিব আৰু কেনেকৈ সেইবোৰ বিতৰণ কৰিব এইবোৰ দিশ মুদ্রাৰ ব্যৱহাৰে সহজসাধ্য কৰি তোলে।

(২) বিত্তীয় ব্যবস্থাত মুদ্রাৰ গুৰুত্ব। মুদ্রাই সঞ্চয় আৰু ঋণ ব্যৱস্থাৰ আনুষ্ঠানিক সুবিধা আগবঢ়াই প্রত্যেক দেশৰ বেংক বা অন্যান্য তেনে বিত্তীয় অনুষ্ঠান গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে। চৰকাৰৰ বছৰেকীয়া বাজেটত মুঠ আয়-ব্যয়ৰ হিচাপ আৰু ঋণ সংগ্রহৰ পৰিমাণ মুদ্রাৰ মাধ্যমেৰে উত্থাপিত হয়।

(৩) অর্থনৈতিক উন্নয়নত মুদ্রাৰ গুৰুত্বঃ পৰিকল্পনাৰ বিভিন্ন প্রকল্পসমূহ ৰূপায়নৰ বাবে সম্পদ সংগ্রহ কৰিব লাগে। পৰিকল্পনাৰ সম্পদৰাজি মুদ্রাৰ মাধ্যমেৰে সংগ্ৰহ কৰা হয়। সঞ্চয় বৃদ্ধি কৰিব উন্নয়নশীল দেশসমূহে দ্রুত হাৰত মূলধন গঠন কৰি অর্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতা দূৰ কৰিব পাৰে।

(৪) দৰ নিৰ্ধাৰণ: বজাৰত উপভোক্তা আৰু বিক্রেতাৰ মাজত বস্তুৰ দৰ মুদ্রাৰ মাধ্যমেদি নির্ণয় কৰা হয়। মুদ্রাৰ পৰিমাণেৰে স্থিৰ কৰা বস্তুৰ দৰে ক্রেতা আৰু বিক্রেতাৰ মাজত ভাৰসাম্য স্থাপন কৰে।

(৫) বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত মুদ্রাৰ গুৰুত্বঃ উৎপাদন কার্যত প্রয়োজন হোবা বিভিন্ন সামগ্রী বা উৎপাদনৰ মূল্য মুদ্রাৰ ৰূপত পৰিমাপ কৰা হয়। উৎপাদকৰ আয় ব্যয়ৰ হিচাপ, ব্যবসায় বাণিজ্যৰ লাভ-লোকচান আদি মুদ্রাৰ মাধ্যমত প্রকাশ কৰা হয়।

৩। বাণিজ্যিক বেংকৰ কাৰ্যাৱলী বর্ণনা কৰা। H. S. ’15, ’17

উত্তৰ: বাণিজ্যিক বেংকৰ প্রধান কার্যাবলী তলত আলোচনা কৰা হ’ল:

(১) সঞ্চয় সংগ্রহ: বাণিজ্যিক বেংকৰ প্রধান কাম হ’ল- জনসাধাৰণৰ ধন জমা বখা। ই ব্যক্তি, কোনো অনুষ্ঠান বা ব্যবসায়িক প্রতিষ্ঠানৰ পৰা মুদ্রা বা সঞ্চয় সংগ্ৰহ কৰি জমাকাৰীক সুদ প্রদান কৰে।

(২) ঋণৰ যোগান: বাণিজ্যিক বেংকে জনসাধাৰণৰ পৰা সংগ্রহ কৰা মুদ্রাখিনি অধিক সুদত ব্যক্তি বা কোনো ব্যবসায়িক প্রতিষ্ঠানক ঋণৰ যোগান ধৰে। বাণিজ্যিক বেংকে সাধাৰণতে হ্রস্বকালীন ঋণৰ যোগান ধৰে যদিও কেতিয়াবা ই দীর্ঘকালীন ঋণৰো যোগান ধৰে।

(৩) ঋণ মুদ্রা বা আমানতৰ সৃষ্টি: বাণিজ্যিক বেংকে ঋণ মুদ্রা বা আমানতৰ সৃষ্টি কৰে। আমানত দুই প্ৰকাৰৰ-প্রাথমিক বা নগদ আমানত আৰু মাধ্যমিক বা উদ্ভুত আমানত। সঞ্চয়কাৰীৰ জমাক নগদ আমানত বোলে। বেংকে এই নগত আমানতৰ পৰা মাধ্যমিক বা উদ্ভুত আমানতৰ সৃষ্টি কৰে। এই উদ্ভূত আমানতৰ সৃষ্টিকেই ঋণমুদ্রা সৃষ্টি কৰা বুলি কোৱা হয়।

(৪) অন্যান্য কার্য: বাণিজ্যিক বেংকৰ অন্যান্য কার্যৰ ভিতৰত আমানতকাৰীৰ টেলিফোন বিল, বিদ্যুৎ বিল পৰিশোধ, মূল্যবান অলংকাৰ-পাতি জমা ৰখা, নথি-পত্র নিবাপদে ৰখা, এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ টকা প্ৰেৰণ কৰা আদি কাম সম্পাদন কৰে।

৫। কেন্দ্রীয় বেংক (বিজার্ভ বেংক অব ইণ্ডিয়া)ৰ প্রধান কার্যাবলী বর্ণনা কৰা।

উত্তৰ: কেন্দ্রীয় বেংকৰ প্রধান কার্যাবলী তলত আলোচনা কৰা হ’ল: H. S. ’16, ’18

(১) কাগজী মুদ্রা প্রচলন: কেন্দ্রীয় বেংকে কাগজী মুদ্রাৰ প্ৰচলন কৰিব পাৰে। ই কেন্দ্রীয় বেংকৰ একচেতীয়া অধিকাৰ। বৰ্তমান নিম্নতম জমা ব্যৱস্থাৰ নীতিত মুদ্রা ছপোৱা হয়। ভাৰতৰ ৰিজার্ভ বেংকে এই নীতিত মুদ্রা ছপা কবে। নিম্নতম জমা ব্যবস্থাৰ ক্ষেত্ৰত এক নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ সোণ আৰু বৈদেশিক মুদ্রা জমা ৰাখিব লাগে।

(২) বেংকসমূহৰ বেংক: কেন্দ্রীয় বেংক হৈছে বেংকসমূহৰ বেংক। বাণিজ্যিক বেংকসমূহে মুঠ আমানতৰ এটা অংশ কেন্দ্রীয় বেংকত জমা ৰাখিব লাগে। কেন্দ্রীয় বেংকে বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ হিচাপ পৰীক্ষা কৰে, ঋণ প্রদান কৰে, বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ পাৰস্পৰিক লেন-দেন বা হস্তান্তৰ আৰু দাবীসমূহৰ নিষ্পত্তি কৰে। সেয়ে কেন্দ্রীয় বেংকক বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ অন্তিম পর্যায়ৰ ঋণদাতা হিচাপে গণ্য কৰা হয়।

(৩) চৰকাৰৰ বেংক: বাণিজ্যিক বেংক হ’ল চৰকাৰৰ বেংক। চৰকাৰৰ বেংক হিচাপে ই চৰকাৰক বিত্তব যোগান ধৰে, চৰকাৰক বিত্ত সম্পর্কে পৰামৰ্শ দান কৰে, চৰকাৰৰ প্ৰতিনিধি হিচাপে আর্থিক কার্য সম্পাদন কৰে, চৰকাৰী ঋণৰ তদাৰক কৰে, চৰকাৰৰ ৰাজহ আৰু ব্যয়ৰ হিচাপ আদি কার্য সম্পাদন কৰে।

(৪) ঋণ নিয়ন্ত্রণঃ কেন্দ্রীয় বেংকে দেশৰ ঋণ ব্যবস্থা নিয়ন্ত্রণ কৰে। কেন্দ্রীয় বেংকে নিয়ন্ত্রণমূলক ব্যবস্থাসমূহ প্রয়োগ কৰি মুদ্রাস্ফীতিৰ হাৰ হ্রাস কৰে।

(৫) উন্নয়ন কার্য: দেশৰ বেংকসমূহক উন্নয়নমুখী কৰি তোলাটো কেন্দ্রীয় বেংকৰ দায়িত্ব। দেশৰ ঋণ ব্যৱস্থাক উৎপাদনৰ লগত জড়িত কৰি কেন্দ্রীয় বেংকে অর্থনৈতিক উন্নতিৰ হাৰ বৃদ্ধি কৰাত সহায় কৰে। ই কৃষি আৰু উদ্যোগ খণ্ডত দীর্ঘকালীন ঋণ প্রদান কৰে।

(৬) অন্যান্য কার্য: কেন্দ্রীয় বেংকৰ অন্যান্য কাৰ্যৰ ভিতৰত উল্লেখযোগ্য কার্যসমূহ হ’ল- বৈদেশিক বিনিময় মুদ্রাৰ পৰিচালনা আৰু নিয়ন্ত্রণ কৰা, দেশৰ অর্থনৈতিক তথ্যপাতি সংগ্ৰহ কৰা, বিশ্ব বেংক আৰু অন্যান্য আন্তর্জাতিক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহত চৰকাৰৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰা ইত্যাদি।

৬। ভাৰতবৰ্ষৰ বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ উদ্দেশ্যসমূহ চমুকৈ বর্ণনা কৰা।

উত্তৰ: ১৯৬৯ চনৰ ১৯ জুলাই তাৰিখে ভাৰতবৰ্ষত পোন প্রথমতে ১৪ টা বাণিজ্যিক বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰা হয়। ভাৰতবৰ্ষৰ বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ প্রধান উদ্দেশ্যসমূহ তলত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল:

(১) কৃষকসকলক সস্তীয়া কৃষি ঋণৰ যোগান ধৰা।

(২) বেংকসমূহৰ ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্বৰ আৰু একচেতীয়া নিয়ন্ত্ৰণৰ বিলোপ সাধন কৰা।

(৩) গাওঁ আৰু পিছপৰা অঞ্চলত দ্রুত শাখা সম্প্ৰসাৰণ কৰা।

(৪) ক্ষিপ্র গতিত সঞ্চয় সংগ্রহ কৰা।

(৫) অগ্রাধিকাৰ খণ্ডলৈ গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ঋণৰ যোগান ধৰা।

(৬) দেশৰ বেংক সেবা উন্নয়নমুখী কৰা।

৭। মুদ্রাৰ কল্পনাপ্রসূত চাহিদা ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰা। H. S. ’14, ’17

উত্তৰ: অর্থনীতিবিদ কেইন্সে মুদ্রাৰ চাহিদাত কল্পনাপ্রসূত অভিপ্রায় ধাৰণাৰ জন্ম দিছে। তেওঁৰ মতে চলিত সুদৰ হাৰ আৰু ভবিষ্যতে প্রত্যাশিত সুদৰ হাৰৰ সম্পর্কই ব্যক্তি এজনে কিমান পৰিমাণৰ মুদ্রা আৰু ঋণপত্র নিজৰ লগত ৰাখিব তাক নির্ধাৰণ কৰি দিয়ে। সুদৰ হাৰ যিমানেই নিম্নগামী হ’ব সিমানেই ব্যক্তি গৰাকীয়ে অধিক পৰিমাণৰ মুদ্রা নিজৰ লগত ৰাখিব। ইয়াৰ বিপৰীতে ভবিষ্যতে সুদব হাৰ উর্ধ্বগামী হ’লে ব্যক্তিগৰাকীৰ তাৰল্য পছন্দ কমি যাব আৰু নিজৰ লগত ৰখা মুদ্রাৰ পৰিমাণ হ্রাস পাব। মুদ্রাব কল্পনাপ্রসূত চাহিদা ধাৰণাটো তলত দিয়া ধৰণেও ব্যখ্যা কৰিব পৰি:

ইয়াত r হৈছে বজাৰ সুদৰ হাৰ আৰু rmax আৰু r-min হ’ল এই সুদৰ হাৰৰ ঊর্ধ্বতম আৰু নিম্নতম পৰিসীমা। সুদৰ হাৰ যেতিয়া rmax ৰ পৰা r-min লৈ গতি কৰিব তেতিয়া Mᵈₛ মূল্য 0 ৰ পৰা বৃদ্ধি হৈ অসীমলৈ গতি কৰিব।

৮। ভাৰতীয় ৰিজার্ভ বেংকৰ মৌদ্রিক নীতিৰ আহিলাসমূহ কি কি? তাৰ দুটা বৰ্ণনা কৰা। H. S. ’15

নাইবা

কেন্দ্রীয় বেংকে ব্যৱহাৰ কৰা ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ তিনিবিধ আহিলা (সঁজুলি) ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰ: ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংকৰ মৌদ্রিক নীতিৰ আহিলাসমূহ হ’ল:

(ক) বেংকৰ হাৰ নীতি

(খ) প্রয়োজনীয় সংৰক্ষণ পৰিৱৰ্তন

(গ) মুক্ত বজাৰত ঋণপত্ৰৰ ক্রয় বিক্রয়।

তলত ইয়াৰ দুটা আহিলা ব্যাখ্যা কৰা হ’ল:

(ক) বেংকৰ হাৰ নীতি: বাণিজ্যিক বেংকবিলাকে যি সুদৰ হাৰত কেন্দ্রীয় বেংকৰ পৰা ঋণ সংগ্ৰহ কৰে, সেই সুদৰ হাৰকেই বেংক হাৰ বুলি কোৱা হয়। বিজার্ভ বেংকৰ নিম্ন বা উচ্চ সুদব হাবে বেংকসমূহক আমানতৰ অনুপাত সংৰক্ষণ কম বা বেছি ৰাখিবলৈ প্রেৰণা দিয়ে। কাৰণ এনে অৱস্থাত বিজার্ভ বেংকৰ পৰা ঋণ লোৱাটো আগতকৈ কম বা বেচি ব্যয়বহুল হয়। ফলস্বৰূপে বেংকসমূহে ধাৰ লওঁতাক অথবা বিনিয়োগকাৰীক কমকৈ বা সৰহকৈ ঋণ দিবলৈ প্রস্তুত হয়। বাণিজ্যিক বেংকৰ ঋণ প্রদানৰ ক্ষমতা ৰিজার্ভ বেংকৰ বেংক হাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

(খ) প্রয়োজনীয় সংৰক্ষণৰ পৰিৱৰ্তন: নগদ সংৰক্ষণৰ অনুপাত আৰু বিধিগত তাৰল্য অনুপাতে সংৰক্ষিত আমানতৰ অনুপাতৰ নির্দেশিত পন্থাৰে কাম কৰে। নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত অথবা বিধিগত তাবল্য অনুপাতৰ মূল্য বৃদ্ধি বা হ্রাসে সংৰক্ষণ আমানত অনুপাতত মুদ্রা বৃদ্ধিত বা হ্রাসত সহায় কৰে। এনেদৰে অর্থনীতিত মুদ্রাব যোগান আৰু মুদ্রাৰ মূল্য হ্রাস বা বৃদ্ধি হয়।

(গ) মুক্ত বজাৰত ঋণপত্ৰৰ ক্রয় বিক্রয়: কেন্দ্রীয় বেংকে নিজে ঋণপত্ৰৰ ক্রয়-বিক্রয় কৰাৰ উপৰিও ই চৰকাৰৰ হৈ দেশৰ জনসাধাৰণৰ ওচৰত ঋণপত্ৰৰ ক্রয়-বিক্রয় কৰি দেশৰ মুদ্রাস্ফীতিৰ সময়ত বিহিত ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰিব পাৰে।

৯। ঘাটি বিত্তীয় ব্যবস্থাৰ ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰ: ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংক হ’ল ভাৰতত থকা বেংক ব্যৱস্থাৰ শীৰ্ষতম বেংক। ইয়াক চৰকাৰৰ বেংক বুলিও কোৱা হয়। কেতিয়াবা কেতিয়াবা চৰকাৰে উপার্জিত কৰ-ৰাজহৰ পৰা চৰকাৰে ঘাটি বাজেট পূৰাব নোৱাৰি নতুন মুদ্রা ছপা কৰে। ফলত চৰকাৰৰ সকলো প্রয়োজনীয় অসুবিধা তথা সমস্যাসমূহ বিজার্ভ বেংকৰ দ্বাৰা সমাধান কৰাত সহায়ক হয়। অৱশ্যে এইদৰে মুদ্রা ছপোৱাৰ কোনো বৈধ অধিকাৰ চৰকাৰৰ নাই। সেয়েহে ই ভাবতীয় বিজার্ভ বেংকৰ ওচৰত চৰকাৰী ঋণপত্ৰ বিক্ৰী কৰি মুদ্রা ধাৰ কৰে। ফলত ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংকে চৰকাৰলৈ মুদ্রা যোগান ধৰে। চৰকাৰে সেইখিনি মুদ্রাবে ইয়াৰ খৰচসমূহ পৰিশোধ কৰে। এইদৰে চৰকাৰৰ ঘাটি বাজেটৰ বাবে বিত্ত যোগান ধৰাকে কেন্দ্রীয় বেংকৰ ‘ঘাটি বিত্তায়ন’ বুলি কোৱা হয়।

১০। ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংকৰ বন্ধ্যাকৰণ অভিযান কি?

উত্তৰ: ভাৰতীয় বিজার্ভ বেংকে মুদ্রাৰ প্রয়োগ সম্পর্কে কিছুমান প্রতিবন্ধকতা প্রক্রিয়া প্রস্তুত কৰি লয়। এই ক্ষেত্রত মুদ্রা প্রচলন তথা মুদ্রাৰ যোগানত দেখা দিব পৰা বিভিন্ন বাহ্যিক হেঁচা যিবোৰে সাধাৰণতে অর্থনীতিত প্রভাৱ পেলাব পাৰে, তেনে মুদ্রাৰ যোগানত নিয়ন্ত্রণ আনিবলৈ প্রতিবন্ধকতাবোৰ প্ৰয়োগ কৰা হয়। বিশেষকৈ বৈদেশিক বিনিয়োগকাৰীয়ে ঋণপত্ৰত কৰা বিনিয়োগৰ বাবে মুদ্রাস্ফীতিৰ সৃষ্টি হ’লে বিজার্ভবেংকে নিজে বৈদেশিক মুদ্রা প্রবাহৰ সমপৰিমাণৰ চৰকাৰী ঋণপত্ৰ মুকলি বজাৰত বিক্ৰীৰ বাবে কার্যপন্থা হাতত লয়। ফলত অর্থনীতিত দেখা দিব পৰা প্রতিবন্ধকতা বাধা দিবলৈ প্রয়াস কৰা হয়। এনে কার্যক ‘বিজার্ভ বেংকৰ প্রতিবন্ধকতা’ বুলি কোৱা হয়।

১১। মুদ্রাৰ অভিপ্রায়ভিত্তিক চাহিদা ধাৰণাটো চিত্ৰৰ সহায়ত ব্যাখ্যা কৰা।

চিত্ৰত জাতীয় আয়ৰ পৰিমাণ যেতিয়া y₁, তেতিয়া মুদ্রাৰ লেনদেন অভিপ্রায়ভিত্তিক চাহিদা হ’ল OM,। আয়ৰ পৰিমাণ যেতিয়া বৃদ্ধি হৈ Oy, হ’ল, তেতিয়া মুদ্রাৰ চাহিদা বৃদ্ধি হৈ OM, হ’ল। গতিকে জাতীয় আয়ব বৃদ্ধিয়ে মুদ্রাৰ অভিপ্রায়ভিত্তিক চাহিদা বৃদ্ধি কৰে।

১২। মুদ্রাৰ তাৰল্য ফান্দ কি? ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰ: মুদ্রাৰ তাৰল্য ফান্দ হৈছে এনে এক অৱস্থা য’ত অতি নিম্ন সুদৰ হাৰত মুদ্রাৰ প্রতি চাহিদা অসীম হয়। এই অবস্থাৰ ঋণপত্ৰৰ মূল্য হ্রাস পাব। কাৰণ কম সুদৰ হাৰত মূলধনী লোকচানৰ সম্ভাৱনা প্রকট হোৱা বাবে ঋণপত্র ক্রয় কৰাতকৈ জনসাধাৰণে মুদ্রা হাতত ৰাখিবলৈ ইচ্ছা কৰিব। তাৰল্য ফান্দৰ পৰা এইয়া স্পষ্ট হয় যে সুদৰ হাৰ কেতিয়াও শূন্য হ’ব নোৱাৰে।

চিত্ৰত মুদ্রাৰ কল্পনাপ্রসূত চাহিদা আনুভূমিক অক্ষত, সুদৰ হাৰ উলম্ব অক্ষত, দেখুৱা হৈছে। সুদৰ হাব Rmax ৰ সমান হওঁতে মুদ্রাৰ কল্পনাপ্রসূত চাহিদা শূন্য। যেতিয়া সুদৰ হাৰ Rmin হয়, তেতিয়া মুদ্রাৰ কল্পনাপ্রসূত চাহিদা অসীম। মুদ্রাৰ এই অৱস্থাই ‘তাৰল্য ফান্দ’।